Ο Γεώργιος Χατζιδάκις, όπως ίσως γνωρίζουν αρκετές και αρκετοί, θεωρείται, και είναι, ο «πατέρας» της Γλωσσολογίας στην Ελλάδα. Υπήρξε επίσης ο πρώτος “κάτοχος” της Έδρας της Γλωσσολογίας στην Ακαδημία Αθηνών ως τον θάνατό του το 1941. 81 χρόνια αργότερα και αφού όλο αυτό το διάστημα η Έδρα παρέμενε κενή, τον Οκτώβριο του 2022 εκλέχθηκε Ακαδημαϊκός στην ίδια Έδρα της Γλωσσολογίας ένα ακόμη άξιο τέκνο της Κρήτης, ο κύριος Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, Ομότιμος Καθηγητής Γλωσσολογίας του ΕΚΠΑ, γεννημένος στην Ανατολή Λασιθίου.
Ο κύριος Χαραλαμπάκης είχε την καλοσύνη να μας στείλει την εισήγηση που είχε κάνει στην Ακαδημία Αθηνών το 2018, πριν γίνει μέλος της, σε λαμπρή εκδήλωση αφιερωμένη στον μεγάλο Γεώργιο Χατζιδάκι. Τα στοιχεία που υπάρχουν σ’ αυτή την εισήγηση, όπως θα δούμε στη συνέχεια, είναι πραγματικά εντυπωσιακά και τα περισσότερα βλέπουν για πρώτη φορά το φως της δημοσιότητας.
Ευχαριστούμε θερμά και από εδώ τον κύριο Χριστόφορο Χαραλαμπάκη και είμαστε βέβαιοι ότι και οι αναγνώστες του protothema.gr θα βρουν άκρως ενδιαφέροντα όσα θα διαβάσουν.
Από τα βουνά της Κρήτης Καθηγητής Πανεπιστημίου
Ο Γεώργιος Χατζιδάκις γεννήθηκε στις 12 Νοεμβρίου 1848 στο Μύρθιο («στο» έγραφε και ο ίδιος και όχι «στη Μύρθιο») Αγίου Βασίλειου Ρεθύμνου. Η ζωή του ήταν μυθιστορηματική, με όλη τη σημασία της λέξης. Ο Χατζιδάκις, το αρχικό επώνυμο του οποίου ήταν Χατζή – Χαρκιάς, καταγόταν από σημαντική γενιά. Ο παππούς και ο πατέρας του ήταν οπλαρχηγοί που αγωνίστηκαν για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Ο Γ. Χατζιδάκις ήταν 18 ετών όταν το 1866 πολέμησε στα βουνά της Κρήτης εναντίον των Τούρκων. Εκείνη τη χρονιά όμως έφυγε από το νησί. Το πώς έγινε αυτό, δεν είναι βέβαιο.
Σύμφωνα με τον Μανόλη Ι. Κούνουπα, ο οποίος παραθέτει τη διήγηση του ίδιου του Χατζιδάκι στον πατέρα του Κούνουπα που διατηρούσε φαρμακείο στο Ρέθυμνο, ο Χατζιδάκις ένα βράδυ τρύπωσε κρυφά σ’ ένα καράβι. Το επόμενο πρωί το πλεούμενο είχε σαλπάρει και ένας άνδρας από το πλήρωμα βρήκε τον μικρό καταχωνιασμένο στο αμπάρι να τρέμει από τον φόβο. Τον οδήγησε στον καπετάνιο, ο οποίος έγινε έξαλλος. Τελικά, τον άφησε στο καράβι, που τρεις μέρες αργότερα έφτασε στον Πειραιά. Εκεί, ο καπετάνιος άφησε τον μικρό στην προβλήτα, μόνο του σ’ ένα τελείως άγνωστο γι’ αυτόν μέρος και επέστρεψε στο καΐκι. Πιο πιθανά είναι όσα αναφέρει ο Δικαίος Βαγιακάκος.
Ένα βράδυ ο νεαρός Γεώργιος είδε εντελώς τυχαία κάποια νύχτα το μικρό ατμόπλοιο «Ένωσις» να προσεγγίζει τον όρμο Λίμνη για να ξεφορτώσει τρόφιμα και πολεμοφόδια για τους επαναστάτες. Ανέβηκε στο πλοίο και ζήτησε λίγα τρόφιμα για τους συμπολεμιστές του. Μερικοί Σφακιανοί που ξεφόρτωναν το καράβι αναγνώρισαν του Χατζιδάκι και τον προσκάλεσαν να φάει μαγειρεμένο φαγητό. Ξαφνικά εμφανίστηκε ένα τουρκικό καταδιωκτικό.
Η «Ένωσις» αναγκάστηκε να αποπλεύσει αμέσως, παίρνοντας μαζί της και τον Γεώργιο Χατζιδάκι, εν αγνοία του πατέρα του. Ο νεαρός αποβιβάστηκε στη Σύρο και από εκεί αναχώρησε για την Αθήνα. Εκεί βρισκόταν η μητέρα του. Στα 18 του, ο Γ. Χατζιδάκις είχε μόνο, εκκλησιαστική μόρφωση και δεν είχε πάει σχολείο! Ξεκίνησε τη φοίτησή του στο Δημοτικό, την οποία και ολοκλήρωσε σε δύο χρόνια. Το 1869, είκοσι ενός ετών, πήγε στο Γυμνάσιο από το οποίο αποφοίτησε το 1873. Αμέσως μετά γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών από την οποία αποφοίτησε το 1878. Από το 1878 ως το 1882 έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία.
Σε ηλικία τριάντα πέντε ετών, το 1883 έγινε Υφηγητής και το 1890 σε ηλικία 42 ετών, Τακτικός Καθηγητής της νεοσύστατης Έδρας της Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το 1897, κι ενώ ήταν Καθηγητής Πανεπιστημίου, εξαφανίστηκε ξαφνικά από την Αθήνα! Το επαναστατικό πνεύμα του Γεώργιου Χατζιδάκι δεν τον είχε εγκαταλείψει.
Μ’ ένα “σαπιοκάραβο” πήγε στην Κρήτη, ζώστηκε ξανά τα άρματα και συμμετείχε στην Επανάσταση του 1897, αγωνιζόμενος με ηρωισμό για την ελευθερία του νησιού. Ο Ιταλός ναύαρχος Φελίτσε Ναπολεόνε Κανεβάρο μόλις έμαθε ότι ανάμεσα στους μαχητές υπήρχε και ένας διάσημος Καθηγητής Πανεπιστημίου ζήτησε να γίνει ανακωχή για να τον γνωρίσει. Ο Χατζιδάκις πήγε με συνοδεία στο ιταλικό πλοίο. Η συνάντηση αυτή συντέλεσε στην υπογραφή συνθηκολόγησης ανάμεσα στις αντιμαχόμενες πλευρές που οδήγησε στην άρση του επώδυνου για τους Κρητικούς αποκλεισμού. Το 1926, με την ίδρυση της Ακαδημίας Αθηνών εκλέχθηκε αριστίνδην μέλος και Αντιπρόεδρός της και το 1927 Πρόεδρός της. Το 1926 εκλέχθηκε πρώτος Πρόεδρος και πρώτος Καθηγητής Γλωσσολογίας στο νεοσύστατο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Τον Φεβρουάριο του 1929 γιορτάστηκαν με μεγάλη λαμπρότητα τα ογδοντάχρονα του Γεωργίου Χατζιδάκι στην Αίθουσα Τελετών της Ακαδημίας Αθηνών. Μετά τον Κωστή Παλαμά ο οποίος έπλεξε το εγκώμιο του Χατζιδάκι πήρε τον λόγο ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος, ο οποίος με τρεμάμενη φωνή είπε: μεταξύ άλλων: «… όλος ο βίος σου, όχι μόνον ο επιστημονικός, αλλά και ο άλλος, αποτελεί λαμπρόν παράδειγμα, το οποίον ημπορούμεν να δεικνύωμεν προς μίμησιν εις την σπουδάζουσαν νεολαίαν». Τόνισε ακόμα «… και πατριώτης θερμουργός, όστις προήσπισε τα ελληνικά δίκαια όχι μόνον δια της γραφίδος, αλλά και δια του όπλου οσάκις παρουσιάσθη ανάγκη».
Η διεθνής αναγνώριση του Γεωργίου Χατζιδάκι
Ο Γεώργιος Χατζιδάκις έχαιρε πολύ μεγάλης εκτίμησης από τους ξένους συναδέλφους του. Ωστόσο όταν ήταν μεταπτυχιακός φοιτητής στην Ιένα, μέσω του καθηγητή του Berthold Delbruck, ιδρυτή της συγκριτικής σύνταξης των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, γνώρισε τον διάσημο βιολόγο, φιλόσοφο και καλλιτέχνη Ernst Haeckel (1834-1919) ο οποίος ανακάλυψε χιλιάδες νέα είδη, κυρίως πρώτιστα (μονοκύτταρους ευκαρυωτικούς οργανισμούς) και πρωτόζωα. Αναζητούσε έναν Έλληνα επιστήμονα να τον βοηθήσει να δώσει στα νέα είδη ελληνικά ονόματα και τον βρήκε στο πρόσωπο του Γεώργιου Χατζιδάκι. Η συνεργασία αυτή (1880) και η συναναστροφή του με καθηγητές Πανεπιστημίου καθόρισαν τη μελλοντική του πορεία. Όπως γράφει ο ίδιος ο Χατζιδάκις: «Από τότε μου εμπήκε η ιδέα να γίνω καθηγητής και έγινα». Ο μεγάλος Έλληνας γλωσσολόγος έλαβε αναρίθμητες τιμές και διακρίσεις.
Στο Α’ Διεθνές Γλωσσολογικό Συνέδριο που έγινε στη Χάγη το 1928, ο σπουδαίος Paul Kretschmer τον αποκάλεσε “Νέστορα των γλωσσολόγων” και οι 300 και πλέον σύνεδροι τον χειροκροτούσαν για 15 λεπτά!
Ο διαπρεπής καθηγητής της Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου August Heisenberg είχε πει για τον Χατζιδάκι: «Η Ελλάς δύναται να υπερηφανεύεται διότι Έλλην υπήρξεν ο πρώτος κατανοήσας σαφώς και καθαρώς την αρχήν, την ψυχήν και τον βίον της σημερινής Ελληνικής γλώσσας»
.
Το φημισμένο πανεπιστήμιο της Βουδαπέστης, κατά την επέτειο εορτασμού 300 χρόνων από την ίδρυσή του, το 1935, τίμησε 12 κορυφαίους επιστήμονες από ολόκληρο τον κόσμο, ανάμεσα στους οποίους ήταν κι ο Γ. Χατζιδάκις. Οι Ακαδημίες Βερολίνου, Βιέννης, Βουδαπέστης και Μονάχου, τον είχαν ακακηρύξει Αντεπιστέλλον μέλος τους.
Το επιστημονικό έργο του Γεωργίου Χατζιδάκι
Ο Γεώργιος Χατζιδάκις παρήγαγε εκπληκτικό σε όγκο και ερευνητική ποιότητα επιστημονικό έργο, που αναφέρεται σε όλες τις περιόδους της ελληνικής γλώσσας, (αρχαία, βυζαντινή και νέα) και καλύπτει όλες τις περιοχές της γλωσσικής επιστήμης. Υπολογίζεται ότι ο Χατζιδάκις άφησε 650 περίπου δημοσιεύματα!
Σημαντικότερα από αυτά θεωρούνται: η διδακτορική διατριβή του «Περί των εις- ους συνηρημένων της β’ κλίσεως και των εις – ος ουδετέρων ονομάτων της γ’ εν τη Νέα Ελληνική»(1883) που απαρτίζεται από 15 μόλις σελίδες, η διατριβή του επί υφηγεσία «Περί φθογγολογικών νόμων και της σημασίας αυτών εις την σπουδήν της Νέας Ελληνικής». Το σημαντικότερο όλων ήταν η «Εισαγωγή στην Νεοελληνική Γραμματική», που δημοσιεύθηκε στη Λειψία το 1892 και στην οποία θεμελιώνονται για πρώτη φορά με πληρότητα οι θεωρητικές αρχές σπουδής της νέας ελληνικής και αντιμετωπίζονται τα καίρια προβλήματα της γλώσσας μας.
Με ένα πλήθος από παραδείγματα, που φανερώνουν την εκπληκτική γνώση του στον χώρο των νεοελληνικών διαλέκτων και ιδιωμάτων, θεμελίωσε την αρχή ότι η αφετηρία των περισσότερων φαινομένων της δομής της νέας ελληνικής, δεν ανάγεται στη μεσαιωνική περίοδο, αλλά στους χρόνους της αλεξανδρινής κοινής. Στο ίδιο έργο, ο Χατζιδάκις απέδειξε ότι η σύγχρονη ομιλούμενη ελληνικής η δημώδης προφορική παράδοση και η λόγια γραπτή μας γλώσσα αποτελούν τη φυσική συνέχεια της βυζαντινής, η οποία είναι η φυσική, αβίαστη εξέλιξη της προγενέστερης φάσης της ελληνικής, της αλεξανδρινής κοινής. Άλλα σημαντικά έργα του Χατζιδάκι είναι: “Ακαδημεικά Αναγνώσματα εις την Ελληνικήν και Λατινικήν Γραμματικήν”, “Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά”, “Γλωσσολογικαί Μελέται”, “Γλωσσολογικαί Έρευναι”,
“Περί της καταγωγής των αρχαίων Μακεδόνων” κ.ά. Με επίπονες προσπάθειες κατόρθωσε να συσταθεί ειδική Επιτροπή το 1908 από τους Κ. Κόντο, Σ. Μενάρδο και τον ίδιο, για να προετοιμάσει το έδαφος για τη σύνταξη του “Θησαυρού όλης της Ελληνικής γλώσσης”. Στις 30 Μαρτίου 1914 με ένθερμη υποστήριξη του Ελευθέριου Βενιζέλου ψηφίστηκε από την Ελληνική Βουλή ο νόμος 220 “Περί Συντάξεως του Λεξικού”, ο οποίος δημοσιεύθηκε στις 10 Απριλίου 1914. Το “Ιστορικόν Λεξικόν της νέας Ελληνικής της τε κοινώς ομιλουμένης και των ιδιωμάτων”, εντάχθηκε στην Ακαδημία Αθηνών με την ίδρυσή της, το 1926.
Ο Χατζιδάκις και η Δημοτική – Η μελέτη του για την Κοινή Διαθήκη
Ο Γ. Χατζιδάκις υπήρξε ο κατ’ εξοχήν πρώτος και κυριότερος επιστημονικός μελετητής της Δημοτικής. Ωστόσο θεωρούσε ότι δεν έπρεπε αυτή να καθιερωθεί ως επίσημη γλώσσα, μέχρι να επέλθει βαθμιαία σύνθεση των δύο γλωσσικών μορφών και απαρτισμός κοινής, ενιαίας γλώσσας, κάτι που έγινε βέβαια με την πάροδο του χρόνου. Στην κλασική μελέτη του “Περί της ενότητος της ελληνικής γλώσσης” (1908-1909) ο Χατζιδάκις γράφει ότι: “… εκ των 4.900 περίπου λέξεων της Κοινής Διαθήκης σχεδόν αι ημίσιειαι, ήτοι λέξεις 2.280, λέγονται έτι (ακόμα) εν τη κοινή λαλιά, των δε λοιπών αι πλείσται μεν, 2.220, νοούνται καλώς υπό πάντων των Ελλήνων αναγιγνωσκόμεναι ή ακουόμεναι, ολίγαι δε μόνον περί τας 400 είναι αληθώς ακατανόητοι υπό του Ελληνικού λαού” (“ΕΛΛΑΣ”, ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΠΑΠΥΡΟΣ). Ο Γ. Χατζιδάκις πέθανε στην Αθήνα το 1941.
Ο αδελφός του Ιωάννης (1844-1921), υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες μαθηματικούς, ενώ και ο γιος του Νικόλαος (1872-1942), υπήρξε παγκοσμίως γνωστός Καθηγητής της Θεωρητικής Μηχανικής.
Ευχαριστούμε θερμά τον Ακαδημαϊκό κύριο Χριστόφορο Χαραλαμπάκη που μας έδωσε την άδεια να χρησιμοποιήσουμε στοιχεία από την αδημοσίευτη μέχρι σήμερα μελέτη του «Ο Γ. Χατζιδάκις και η κρητική διάλεκτος».
Η μελέτη αυτή αναγνώστηκε για πρώτη φορά στις 12/11/2018 στην Ακαδημία Αθηνών, στο πλαίσιο της εκδήλωσης που οργανώθηκε στο Ανώτατο Πνευματικό ίδρυμα της χώρας για τα 170 χρόνια από τη γέννηση του Γ. Χατζιδάκι, με πρωτοβουλία του συλλόγου “Ρεθυμνίων Αττικής” “ΤΟ ΑΡΚΑΔΙ”. Στοιχεία επίσης αντλήσαμε από το “ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ” (τόμος 10 της ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑΣ της ΕΚΔΟΤΙΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ).
