«Το νόημα δεν είναι να πάρουν οι γυναίκες την εξουσία από τους άντρες, το ζήτημα είναι να καταρρίψουμε την ιδέα της εξουσίας»
Με το μήνυμα αυτό της Simon de Beauvoir, φαίνεται να εναρμονίζεται απόλυτα η σύγχρονη τέχνη, η οποία αυτοπροσδιορίζεται ως εργαλείο για να αναδείξει, να σχολιάσει και να αμφισβητήσει την έμφυλη βία και τις επιπτώσεις της στη ψυχολογία και την κοινωνική θέση της γυναίκας στην σύγχρονη κοινωνία. Οι σύγχρονοι καλλιτέχνες έχουν συχνά χρησιμοποιήσει τα έργα τους για να φωτίσουν την καταπίεση των γυναικών και άλλων περιθωριοποιημένων ομάδων (ΛΟΑΤΚΙ), ενώ η τέχνη μπορεί να λειτουργήσει και ως μέσο θεραπείας και αυτοέκφρασης των θυμάτων της έμφυλης βίας. Έχει επίσης τη δύναμη με τη χρήση οπτικών και μεταφορικών συμβόλων να προκαλέσει συναισθηματική αντίδραση και να ευαισθητοποιήσει τη κοινή γνώμη για τη σοβαρότητα του κοινωνικού προβλήματος αμφισβητώντας τις κοινωνικές συνθήκες που ευνοούν την έμφυλη βία. Αποτελεί δηλαδή μία πρόσφορη και εύκολα προσβάσιμη πλατφόρμα για την έκφραση των θυμάτων και την ενημέρωση του κοινού.
Σύγχρονοι καλλιτέχνες όπως η Cindy Sherman και η Jenny Holzer χρησιμοποιούν τη φωτογραφία και τις εγκαταστάσεις για να διερευνήσουν την απεικόνιση της γυναικείας υποταγής, την αντικειμενικοποίηση των γυναικών και τη ψυχολογική βία που υφίστανται. Ο σύγχρονος κινηματογράφος αλλά και το αρχαίο θέατρο υπήρξαν ισχυρά μέσα για την αναπαράσταση της έμφυλης βίας αλλά και την ανάδειξη της ως χαρακτηριστικό στοιχείο της κοινωνικής παθογένειας. Στο αρχαίο θέατρο, έργα όπως η Αντιγόνη του Σοφοκλή και η Μήδεια του Ευριπίδη αγγίζουν θέματα εκδίκησης και σχέσεων εξουσίας μεταξύ των φύλων, ενώ οι κινηματογραφικές ταινίες όπως «Το Πορφυρούν Χρώμα» του Στίβεν Σπίλμπεργκ και η «Μονάκριβη» (Precious) του Λι Ντάνιελς προσφέρουν έντονες αναπαραστάσεις της γυναικείας κακοποίησης και της προσπάθειας των γυναικών για απελευθέρωση.
Κι ενώ η σύγχρονη τέχνη φαίνεται να εναντιώνεται στη γυναικεία κακοποίηση, σε παλαιότερες εποχές αδιαμφισβήτητης πατριαρχίας, η τέχνη έδινε την ευκαιρία στους θεατές να απολαύσουν χωρίς ενοχή τη βάναυση εκδήλωση της ανδρικής ερωτικής συμπεριφοράς στο σώμα ανυπεράσπιστων γυναικών. Εάν λάβουμε υπόψη ότι τόσο οι παραγγελιοδότες όσο και οι δημιουργοί των ζωγραφικών και γλυπτών έργων ήταν στην πλειοψηφία τους άνδρες, γίνεται εύκολα αντιληπτός ο τρόπος με τον οποίον νομιμοποιούνταν και ικανοποιούνταν η ανδρική ηδονοβλεπτική επιθυμία.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περίπτωση του Ρούμπενς, ο οποίος επανερχόταν συνεχώς σε αυτό το θέμα, δημιουργώντας πλειάδα έργων. Σε όλα κυριαρχεί λουσμένη στο φως η εύσαρκη γυναικεία μορφή, σε διαφορετική στάση, διαφοροποιώντας έτσι και την οπτική απόλαυση. Η παρουσία των γερόντων δεν λείπει από κανένα έργο του, οι οποίοι άλλοτε κρυμμένοι στο σκοτάδι παρατηρούν με απληστία τη γυναικεία γυμνή φιγούρα, άλλοτε σκύβουν από πάνω από το υποψήφιο θύμα τους προσπαθώντας να εξασφαλίσουν τη συνενοχή του και άλλοτε κινούνται απειλητικά προς το μέρος του κάνοντας το να τραπεί σε φυγή. Σε όλα τα έργα το λευκό ρούχο της γυναίκας δηλώνει την αγνότητα της. Η έκφραση του προσώπου της γυναίκας σε όλους τους πίνακες, η οποία κυμαίνεται από τη δυσάρεστη έκπληξη μέχρι την απέχθεια και το φόβο, καθώς και η αδέξια προσπάθειά της να κρύψει τη γύμνια της, καθιστούν ξεκάθαρο τον τρόπο με τον οποίο η γυναικεία μορφή βιώνει την επίθεση που δέχεται.
Η έμφυλη βία στη ζωγραφική του 16ου αιώνα αποτελεί ένα ενδιαφέρον και πολύπλοκο ζήτημα, καθώς η τέχνη εκείνης της εποχής ενσωμάτωνε τις κοινωνικές, πολιτισμικές και θρησκευτικές αντιλήψεις που επικρατούσαν στην Ευρώπη. Οι αναπαραστάσεις γυναικών στον δυτικό καλλιτεχνικό κόσμο αντανακλούσαν τη θέση των γυναικών στην κοινωνία, η οποία συχνά περιοριζόταν σε ρόλους υποταγής, αδυναμίας ή ακόμα και αντικειμενικοποίησης. Η γυναίκα απεικονιζόταν σε μια υποταγμένη ή αβοήθητη θέση, εστιάζοντας σε χαρακτηριστικά που ενίσχυαν τις παραδοσιακές ιδέες για την ευθραυστότητα και την αδυναμία του γυναικείου φύλου.
Ωστόσο, αυτή η απεικόνιση είχε συχνά μια σκιώδη σύνδεση με την έμφυλη βία, είτε μέσα από τη σωματική βία είτε μέσω της ψυχολογικής κακοποίησης, που υποκρύπτονταν πίσω από αυτές τις εικόνες.
Ο Ιταλός ζωγράφος Τιτσιάνο φιλοτέχνησε το 1571 το έργο «Ταρκήνιος και Λουκρητία», το οποίο απεικονίζει τον βιασμό της Λουκρητίας από τον Ταρκήνιο, Ετρούσκο μονάρχη, κατά την απουσία του Ρωμαίου στρατηγού συζύγου της. Το έργο χωρίζεται σε δύο τμήματα: στη μία πλευρά του πίνακα έχουμε το φωτεινό σώμα της Λουκρητίας και το ακηλίδωτο λευκό σεντόνι της ενάρετης συζυγικής κλίνης – που συμβολίζει τον νόμο και τη δημοκρατική τάξη. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με το σκοτεινό κομμάτι, στο οποίο κυριαρχεί το σκούρο καφέ και το κόκκινο χρώμα, συμβολίζοντας τη βία και τα άγρια ένστικτα.
Ο Τιτσιάνο ασχολήθηκε με ένα ακόμη μυθολογικό θέμα που σχετίζεται με την έμφυλη βία και την κακοποίηση της γυναίκας: το έργο «Ο βιασμός της Ευρώπης» (1560-1562). Στον πίνακα αυτόν, γίνεται σαφές από τον ζωγράφο ότι πρόκειται για σκηνή βιασμού, με την Ευρώπη να είναι ξαπλωμένη στην πλάτη του ταύρου, αβοήθητη, με τα ρούχα της άτακτα τοποθετημένα. Αν και η σεξουαλική βία δεν απεικονίζεται άμεσα, υπονοείται μέσω της στάσης του ανοιχτού ποδιού της Ευρώπης και της έκφρασης φόβου στο πρόσωπό της, καθώς τη σέρνει ο Δίας. Ο κίνδυνος υποδηλώνεται από το κόκκινο κασκόλ που κουνά η Ευρώπη και από το θαλάσσιο τέρας στο πρώτο πλάνο του πίνακα.
Τον 17ο αιώνα, πολλοί καλλιτέχνες απεικόνισαν τον βιασμό σε μυθολογικές σκηνές με τέτοια δεξιοτεχνία, που το φιλότεχνο κοινό θαύμαζε την τέχνη και το ταλέντο του καλλιτέχνη, παραγνωρίζοντας το σκληρό θέμα του βιασμού.
Ένα αξιοθαύμαστο γλυπτό είναι «Ο βιασμός της Περσεφόνης» του Μπερνίνι (1622). Η μπαρόκ χάρη του και το καθαρό λευκό μάρμαρο προκαλούν ομορφιά, αντί για συναισθήματα φρίκης ή αγανάκτησης για τα δάκρυά της.
Επίσης, στα έργα του Poussin (1634) «Η απαγωγή των Σαβίνων» και του Ρούμπενς (1618) «Ο βιασμός των θυγατέρων του Λευκίππου», ο μαζικός βιασμός θεωρήθηκε μέρος των συνεπειών του πολέμου και δεν επικρίθηκε όπως θα συνέβαινε με μία αντίστοιχη πράξη βίας στη σημερινή εποχή.
Στην ευρωπαϊκή ζωγραφική και γλυπτική του 18ου και 19ου αιώνα, παρατηρούμε συχνά την αναπαράσταση της γυναίκας ως θύματος, είτε μέσα από την εικόνα της ως κακοποιημένης, είτε ως αδύναμο θήραμα στον ανδροκρατούμενο κόσμο.
Επίσης, σε έργα του σουρεαλισμού και της αβανγκάρντ, συναντούμε συμβολικές παραστάσεις της γυναικείας βίας, αλλά και της αντίστασης σε αυτήν. Ο Φραγκίσκο Γκόγια, ένας από τους μεγαλύτερους Ισπανούς ζωγράφους εκείνης της περιόδου, εξέθετε τις κοινωνικές ανισότητες και τη βία, που συχνά κρυβόταν πίσω από την επιφάνεια της κομψότητας.
Στους μαύρους πίνακές του, όπως «Η εκτέλεση των Μαδριλένων», αποτυπώνεται η βία και η φρίκη του πολέμου, προσφέροντας μια έμμεση αναφορά στη βία κατά των γυναικών, καθώς οι γυναίκες συχνά υπήρξαν θύματα σε τέτοιες καταστάσεις.
Ο πίνακας της Φρίντα Κάλο (1935) «A Few Nips Passionately in Love» φιλοτεχνήθηκε από τη ζωγράφο, αφότου εκείνη διάβασε για μια γυναίκα που μαχαιρώθηκε μέχρι θανάτου από τον σύντροφό της. Ο τελευταίος ισχυρίστηκε ότι της έριξε «μόνο μερικά τσιμπήματα» με το μαχαίρι του.
Αυτή η γυναίκα θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει και την ίδια τη Φρίντα, λόγω της σαδομαζοχιστικής σχέσης της με τον Ντιέγκο Ριβέρα, τον καλλιτέχνη σύζυγό της. Στον πίνακα, αυτός στέκεται πάνω από το άψυχο γυμνό σώμα της, ντυμένος, φορώντας καπέλο, σαφώς πιο ισχυρός, ενώ τα περιστέρια – ένα λευκό και ένα μαύρο – πετούν στο αιματοβαμμένο δωμάτιο, ειρωνικά σύμβολα ειρήνης.
Τέλος, σχετικά με τον Πάμπλο Πικάσο, αν και τα έργα του συνολικά δεν παρουσιάζουν άμεσες σκηνές έμφυλης βίας, η ανάλυση της τέχνης του προσφέρει πολύτιμες προσεγγίσεις για την κατανόηση των σχέσεων μεταξύ των φύλων.
Η τέχνη διαχρονικά αποτελεί τον καθρέφτη της κοινωνίας. Δεν μπορεί να λύσει από μόνη της το πρόβλημα, αλλά μπορεί να αποτελέσει ένα ισχυρό εργαλείο για την ευαισθητοποίηση και τη συλλογική δράση προς έναν κόσμο με περισσότερο σεβασμό και εκτίμηση στο γυναικείο φύλο.
“Who Is Who”
Ελευθερία Σταματοπούλου:
Δικ. Υπάλληλος, Ποινικό Τμήμα Εφετειου Αθηνών, Πτυχιούχος Πανεπιστημίου Πειραιώς, μελος του ΟΠΕΔ, Επιστημονικός Συνεργάτης της Ομάδας Εργασίας του ΟΠΕΔ “Δικαιοσύνη, New Management και Βιώσιμη Ανάπτυξη”.
