Γράφει ο Δρ. Χρήστος Μπαξεβάνης
1) Από τον συμβολισμό του Κασσίρερ και το συλλογικό ασυνείδητο του Γιούνγκ, στην ορμή της Ζωής και του Θανάτου στην ψυχολογία του Φρόιντ.
Στην εποχή της μετανεωτερικότητας ο άνθρωπος καλείται να κατασκευάσει τη δική του βιογραφία και να αποφασίσει για τον τρόπο της καθημερινής συμπεριφοράς ως τον τρόπο νοηματοδότησης υπαρξιακών ζητημάτων πάνω στο νόημα της ζωής και του θανάτου. Σαν άλλος Προμηθέας, να αναλάβει μέσω μιας δημιουργικής αναστοχαστικότητας την ενεργό συγκρότηση του προσωπικού «σχεδίου ζωής», αντιμετωπίζοντας τη ζωή ως αυτοδημιουργία. Να ακολουθήσει τη δική του «Ασκητική», να κηρύξει την αλήθεια του προσωπικού του «Ευαγγελίου», με βάση την κοσμοθεωρία του, αποτέλεσμα γνωσιολογικής, βιωματικής και μυητικής εμπειρίας
Σύμφωνα με τον Κασσίρερ, ο άνθρωπος δεν είναι μόνο απλώς έλλογο ον αλλά και συμβολικό ον (animal symbolicum). H παγκόσμια Ιστορία είναι γεμάτη από αφηγήσεις, μύθους, μυθικές παραστάσεις, εικόνες και σύμβολα, αλληγορίες και μεταφορές, αρχέτυπα εγγεγραμμένα στο συλλογικό ασυνείδητο της ανθρωπότητας (Γιούνγκ). Η ύπαρξη αρχετύπων μπορεί να εντοπιστεί μόνο έμμεσα, μέσα από την παρατήρηση της ιστορίας, της Τέχνης, των μύθων, των θρησκειών ή των ονείρων. Ο Γιούνγκ αναγνώριζε τα αρχέτυπα ως καθολικά, αρχαϊκά μοτίβα και εικόνες που προέρχονται από το συλλογικό ασυνείδητο. Είναι, σύμφωνα με αυτόν, κληρονομικά στοιχεία και δυνατότητες, που παίρνουν μορφή όταν εισέρχονται στο συνειδητό ως εικόνες ή εκδηλώνονται στη συμπεριφορά κατά την αλληλεπίδραση με τον έξω κόσμο. Είναι αυτόνομες και κρυμμένες μορφές, οι οποίες μεταμορφώνονται, μόλις εισέλθουν στη συνείδηση και εκφράζονται, τόσο μέσα από τα άτομα, όσο και συλλογικά, μέσα από τις διάφορες κουλτούρες.
Ο Έρωτας και ο Άδης είναι το αιώνιο αρχέτυπο της Ζωής και του Θανάτου, είναι η φιλότης και το νείκος, είναι οι δύο μεγάλοι συμπαντικοί νόμοι, η ορμή προς Ζωή, δηλαδή η Ορμή προς διατήρηση και διαιώνιση του Είδους (ένστικτο επιβίωσης) και η Ορμή Προς Θάνατο (Αυτοκτονία, Επιθετικότητα, Πόλεμος). Μια δύναμη που σπρώχνει το κάθε είδος, την κάθε μονάδα του είδους, όλα τα είδη, να πεθάνει. Η πιο κλασική μακρινή, περιγραφή αυτού του φαινομένου, αυτής της πανίσχυρης ορμής, είναι ο ύπνος. Όταν ζητάμε στον ύπνο να πάμε, στον ύπνο είμαστε σε μια κατάσταση σχεδόν θανάτου. Γι’ αυτό και οι Έλληνες λέγανε «τους δύο αδελφούς, ύπνον και θάνατον» που μας περιγράφει ο Όμηρος στην Ιλιάδα. Αυτοί είναι οι δύο πόλοι μέσα στους οποίους διαδραματίζεται το δράμα της ζωής. Αυτό που λέμε φύσις. Φύεσθαι. Γέννηση, δημιουργία. Είναι ακριβώς η διαλεκτική συνάντηση του έρωτα και του θανάτου. Του μηδενός και του είνα, από την αττική και σαιξπηρική τραγωδία μέχρι τα Μαρμαρένια Αλώνια της Δημοτικής Μουσικής μας όπου παλεύει ο Διγενής και ο Χάρος (Λιαντίνης). «Άιδης και Διόνυσος εν και ωυτό» θα μας πει ο Ηράκλειτος, για να συμπληρώσει ο Διονύσιος Σολωμός ««Τι έρωτας, τι θάνατος, δεν έχεις να διαλέξεις».
2) Ο Φόβος Θανάτου και το υπαρξιακό κενό στην ψυχοθεραπευτική ερμηνευτική του Ίρβιν Γιάλομ.
Ο πανταχού παρών φόβος του θανάτου αναδεικνύεται ως η πρωταρχική πηγή του ανθρώπινου πόνου, ρίχνοντας σκιά πάνω στην απόλαυση της ίδιας της ζωής. Αυτός ο παραλυτικός φόβος διαταράσσει την επιδίωξη της απόλαυσης, καθιστώντας οποιαδήποτε δραστηριότητα εγγενώς ανικανοποίητη μπροστά στην ακόρεστη επιθυμία μας για αιώνια ζωή.
Για τον σύγχρονο ψυχολόγο Ίρβιν Γιάλομ ο θάνατος είναι η πιο οφθαλμοφανής απόλυτη ανησυχία και συνδέεται άμεσα τόσο με την υπαρξιακή απομόνωση (ένας όρος που καθιερώθηκε από τον Φρόιντ και αναφέρεται στο γεγονός ότι είμαστε απομονωμένοι από κομμάτια του Εαυτού μας) όσο κα με την έλλειψη νοήματος που χαρακτηρίζει ιδιαιτέρως τις μετανεωτερικές κοινωνίες μας και είναι πολύ σημαντική η ανεύρεση νοήματος ακριβώς γιατί η νευροψυχολογική μας οργάνωση είναι τέτοια που να απαιτεί νόημα.
Ο φόβος ή το άγχος Θανάτου θα συνοδεύει μέχρι τέλους τη Ζωή μας γιατί είναι το τίμημα που πληρώνουμε για την αυτοεπίγνωση. Συνδέεται άμεσα με την γνωστική συνείδηση (βλ. το Τριαδικό Μοντέλο Εγκεφάλου κατά MacLean από το χώρο της νευροφισιολογίας, καθώς και το Τριμερές της Ψυχής κατά Πλάτωνα και Εκκλησιαστικούς Πατέρες) που αποκτά ο άνθρωπος τη στιγμή που εξέρχεται από τη Φύση και συμβολικά αποδίδεται με την έξοδο από τον Παράδεισο όταν γεύεται τον καρπό της Γνώσεως του Καλού και του Κακού. Είναι η στιγμή που κατακλύζεται από ερωτηματικά (Όφις) και απορίες. Είναι η στιγμή που έρχεται αντιμέτωπος με το άγχος της ζωής, με μια τρομακτική μοναξιά, ένα αίσθημα ευαλωτότητας, μια απώλεια της θεμελιώδους σύνδεσης με ένα ευρύτερο όλο.
3) Υπάρχει Αντίδοτο;
Υπάρχει κάποιο βάλσαμο, που μπορεί να μαλακώσει την ανθρώπινη δυστυχία που πηγάζει από την ενατένιση του θανάτου; Υπάρχει κάποιος τρόπος να επιδέσουμε την πληγή της Θνητότητας μας; Η συνάντηση με το θάνατο δεν καταλήγει υποχρεωτικά σε απόγνωση που θα στερήσει τη ζωή από κάθε σκοπό. Αντίθετα, είναι μία εμπειρία που θα μας αφυπνίσει και θα μας οδηγήσει σε μια ζωή πιο πλήρη.
Τη σημασία του στοχασμού πάνω στο Ζήτημα του Θανάτου πρώτος ο Πλάτων επεσήμανε λέγοντας πως «Φιλοσοφία ἐστί μελέτη θανάτου». Όσοι φιλοσοφούν σωστά δεν κάνουν τίποτα άλλο παρά να μελετούν πώς θα πεθάνουν. Αυτό μας ενδιαφέρει. Και όταν θα ‘ρθει η ώρα να πεθάνουν, λέει, δε φοβούνται το θάνατο, γιατί ήταν σωστή η πορεία τους και η σχέση τους, η πορεία τους σε όλη τους τη ζωή και η σχέση τους με το φαινόμενο του θανάτου.
Σύμφωνα με τον Επίκτητο οι άνθρωποι ταράζονται όχι απ’ αυτά που συμβαίνουν, αλλά από την άποψή τους γι’ αυτά που συμβαίνουν. Το κρίσιμο είναι η στάση μας και η αντίδραση μας στα πράγματα. Συνεπώς, με την κατάλληλη δια βίου φιλοσοφική δίαιτα, ο άνθρωπος μπορεί να απελευθερωθεί από πολλά θεμελιώδη ερωτήματα και υπαρξιακές αγωνίες που τον απασχολούν από τότε που υπάρχει: α) Αέναο Γίγνεσθαι (Ηράκλειτος – κβαντική φυσική), β) Εν – Παν (Πλωτίνος – Σπινόζα), γ) Ήρεμη Αταραξία (Στωικοί – Επικούρειοι), δ) Η «αθανασία» των κυματισμών (Έρβιν Γιάλομ), ε) Η εσωτερική διδασκαλία της «δεύτερης γέννησης» (Ο διάλογος Ιησού – Νικοδήμου).
3α) Αέναο Γίγνεσθαι κοσμικής αναδημιουργίας (Ηράκλειτος – κβαντική φυσική)
Τίποτε δεν δύναται να χαθεί ή να καταστραφεί γιατί κάθε δραστηριότητα συνεχίζει να υπάρχει σε άλλη δυναμική, όλα μεταβάλλονται αλλά τίποτε δεν χάνεται. Ό,τι πεθαίνει δεν πέφτει έξω από τον κόσμο (Μάρκος Αυρήλιος). Κάθε καινούργια αρχή προέρχεται από το τέλος κάποιας άλλης αρχής (Σενέκας). Το Παν που είναι Ένα αποσυντίθεται αδιάκοπα ενώ οι υλικοί φορείς καταρρέουν για να παράσχουν όμως υλικά για άλλες ζωτικές δημιουργίες οι οποίες ανανεώνονται διαρκώς. Ένα διαρκές γίγνεσθαι και απογίγνεσθαι που στην πραγματικότητα είναι αυτογίγνεσθαι (αυτοδημιουργία).
Για τον Ηράκλειτο η πραγματικότητα είναι μια αέναη ροή και μεταβολή μέσα από την κυκλική εναλλαγή και την αρμονική ενότητα των αντιθέτων. Μια μετάπτωση από τη μια σε μια άλλη κατάσταση, όπου o πύρινος λόγος, το «πυρ αειζωον» συγκροτεί και συνέχει τον κόσμο. Η «Μεγάλη Εικόνα» για την εμφάνιση του σύμπαντος και το Πολυσυμπαν, ο αριθμός του είναι 10 εις την 500η, συνδυασμένη με τη δαρβινική εξέλιξη των ειδών ελευθερώνει τον άνθρωπο από πολλά θεμελιώδη ερωτήματα και υπαρξιακές αγωνίες που τον απασχολούν από τότε που υπάρχει (Νανόπουλος). Ο άνθρωπος είναι μέρος και μέλος του Σύμπαντος. Είμαστε αστρόσκονη σε ένα αέναο γίγνεσθαι κοσμικής (ανα)δημιουργίας (Σιμόπουλος), συνάθροιση δισεκατομμυρίων ετών μνήμης (Παπαθανασίου).
Μόνο μέσα από την γνώση της συνολικής και λειτουργικής δομής του σύμπαντος κόσμου σε σχέση με την κάθε ανθρώπινη ύπαρξη μπορεί να μάθει κανείς ποια ακριβώς είναι η θέση του σε όλο το συμπαντικό οικοδόμημα. Έτσι η Γνώση προσφέρει την αληθινή ελευθερία και λύτρωση με τη σωστή ένταξη του ανθρώπου στη σημαντική νομοτέλεια. Η Γνώση ως αυτογνωσία και αντίληψη της λειτουργικής ενότητας του σύμπαντος.
Ο Λόγος από τον Ηράκλειτο περνά στους Στωικούς και έπειτα στο Φίλωνα, στον Ευαγγελιστή Ιωάννη στον Ιουστίνο και τη μετέπειτα Θεολογία. Η Εικόνα αυτής της δημιουργίας μας Θυμίζει τον Τίμαιο του Πλάτωνα και τον παγκόσμιο σπερματικό λόγο του Στωικού Διογένη Λαέρτιου όπου κυριαρχεί ακατάπαυστα το γίγνεσθαι του κόσμου με διαρκείς εκπυρώσεις και υγροποιήσεις όλων των στοιχείων. Εν προκειμένω δεν έχουμε απλώς μια κίνηση από το δυνάμει ον στο ενεργεία αλλά μια παγκόσμια κίνηση όπου ο δημιουργικός Λόγος διαμορφώνει, διακοσμεί και ομορφαίνει τα πάντα με τις ποιότητες που δεν θεωρούνται μόνο ως ιδιότητες συμβεβηκότων, αλλά ως κάτι ουσιαστικό όπως το αριστοτελικό είδος.
3β) Εν – Παν (Πλωτίνος – Σπινόζα)
Η Ζωή είναι μία και ενιαία μέσα στην αιωνιότητα. Η αρχαίοι Έλληνες είχαν αντιληφθεί την ιδέα της μιας και μοναδικής ουσίας που υποκρύπτεται σε όλες τις διαρκώς διαφοροποιήσεις. Αυτή η μία μοναδική ζωή εμψυχώνει όλες τις οντότητες. Αυτό το ένα και μοναδικό πνευματικό Φως εκδηλώνεται μέσα σε όλη τη Δημιουργία. Για τους Νεοπλατωνιστές η Δημιουργία δεν είναι τίποτε άλλο παρά η εμφάνιση του Θεού και η έξοδος του από το μηδέν.
Στον Πλωτίνο η πραγματικότητα ως μορφοποίηση της ρευστής, κενής και σκοτεινής ύλης προέρχεται από το απρόσιτο και άφατο Εν, τη Μονάδα η οποία ξεδιπλώνεται σε νου κ ύστερα σε ψυχή. Στη συνέχεια ο Παγκόσμιος Νους και η Παγκόσμια Ψυχή διαχέονται στον κόσμο και τη ζωή, ώστε τα επιμέρους ζωντανά και λογικά όντα να μετέχουν στο Νου και την Ψυχή που δεν μερίζονται. Έτσι ανάλογα με τη μετοχή, το κάθε ον διακρίνεται για την εγγύτητα του προς το φως του Ενός. Ολόκληρη η δημιουργία είναι εναδα πολλαπλασιαζόμενη και πολλαπλότητα ενιζόμενη.
Και έτσι φτάνουμε στον πανθεϊσμό του Σπινόζα, όπου ο Θεός ως καθολική εγκόσμια ουσία είναι η natura naturata δηλ αν και δρωσα αιτία των πραγμάτων, αυτή η δημιουργική δύναμη δεν πρέπει να λογίζεται ως κάτι διαφορετικό από τις επεξεργασίες της. Το αίτιο αυτό δεν υπάρχει πουθενά αλλού παρά μόνο στις επεξεργασίες του. Η σκεπτόμενη ουσία και η εκτατή ουσία δεν αποτελούν παρά μιαν και την αυτήν ουσία. Μια πιο απλά λόγια ο Θεός του Σπινόζα είναι μια απόλυτη και αιώνια ουσία η αιτία του εαυτού της και μαζί αιτία όλων που υπάρχουν ή γίνονται στον κόσμο.
3γ) Ήρεμη Αταραξία (Επικούρειοι – Στωικοί)
Μπροστά στον φόβο του Θανάτου ο Επίκουρος θα μας πει: «γιατί να φοβόμαστε τον θάνατο, αφού δεν υπάρχει ποτέ περίπτωση να τον αντιληφθούμε;». Με άλλα λόγια, όπου είμαι εγώ, δεν είναι ο θάνατος. Όπου είναι ο θάνατος, δεν είμαι εγώ. Ο θάνατος δεν θα πρέπει να μας απασχολεί, επειδή όταν εμείς υπάρχουμε, ο θάνατος δεν είναι παρών και όταν ο θάνατος είναι παρών, εμείς δεν υπάρχουμε. Μια ήρεμη αταραξία που θα μας θυμίσει την φιλοσοφία της σιωπής στον Βουδισμό.
3δ) Η «αθανασία» των Κυματισμών (Ίρβιν Γιάλομ)
Η λέξη κυματισμός αναφέρεται στο γεγονός ότι ο καθένας από μας παράγει συχνά, χωρίς συνειδητή πρόθεση, ομόκεντρους κύκλους επιρροής, που επηρεάζουν άλλους ανθρώπους για πολλά χρόνια και για πολλές γενιές. Η επίδραση, δηλαδή που έχουμε στους άλλους ανθρώπους, μεταβιβάζεται στους άλλους σαν να πέφτει ένα πετραδάκι σε μια λιμνούλα και δημιουργεί κυματισμούς. Οι κυματισμοί αφήνουν πάντα πίσω μας κάτι από την εμπειρία της ζωής μας.
Έτσι, προκύπτει αθανασία όχι φυσικά για την υλική μας υπόσταση, αλλά για την προσωπική μας εμπειρία. Σε ενεργειακό επίπεδο, η θεωρία των κυματισμών μπορεί να λάβει τη μορφή μιας αέναης μετατροπής και διατήρησης της δικής μας φυσικής δραστηριότητας.
Ο εγκέφαλός μας παράγει ηλεκτρικά δυναμικά που μεταφέρονται με τον προφορικό λόγο στην ακουστική αντίληψη του άλλου συνομιλητή μας, εγγράφονται μνημονικά στο δικό του εγκέφαλο, ενσωματώνονται στη διάνοιά του και η εμπειρία μας αποκτά έτσι μια μεταφυσική δραστηριότητα και προβολή στο μέλλον εξασφαλίζοντας μία μορφή «αθανασίας» για τη σκέψη και εμπειρία μας. Δεν έχουμε παρά μια μονάχα στιγμή στη διάθεσή μας. Ας κάνουμε τη στιγμή αυτή αιωνιότητα. Άλλη αθανασία δεν υπάρχει. (Καζαντζάκης).
3ε) Η εσωτερική διδασκαλία της «δεύτερης γέννησης» Ιησούς – Νικόδημος
Η δεύτερη γέννηση συμβαίνει εσωτερικά, όπως εξήγησε στο Νικόδημο ο Ιησούς. Ο Νικόδημος, διερωτάται «πώς είναι δυνατόν ένας άνθρωπος, γέροντας πια, να γεννηθεί ξανά; Μήπως μπορεί για δεύτερη φορά να μπει στην κοιλιά της μητέρας του και να γεννηθεί;» Ο δε Ιησούς τον διαβεβαιώνει ότι «αν δεν γεννηθεί κανείς ξανά, δεν μπορεί να δει τη βασιλεία του Θεού» και συμπληρώνει ότι «αν κανείς δεν γεννηθεί από νερό και Πνεύμα, δεν μπορεί να μπει στη βασιλεία του Θεού». Σκάβε μέσα σου· μέσα σου είναι η πηγή του καλού και θα αναβλύζει πάντα αν πάντα την αναζητείς (Μάρκος Αυρήλιος).
Καθώς ο άνθρωπος είναι υπό κατασκευή Θεός, η δεύτερη γέννηση είναι μια διαδικασία (ανα)γέννησης του θεού-εαυτού, η οποία έγκειται σε μια καθημερινή ευκαιρία για νέκρωση του παλαιού Αδάμ και ανά-σταση/αφύπνιση/ανα-γέννηση του νέου Αδάμ, σε ένα ακατάπαυστο γίγνεσθαι ολοκλήρωσης και τελείωσης, σε μια διαρκή πορεία για τον φωτισμό και την (απο)θέωση του, αποτέλεσμα της θείας ιερογαμίας με τον Μέγιστο των Μυστών: συσταύρωση και συνανάσταση, μέθεξη των ιερών μυστηρίων, οικείωση του Θείου Φωτός, ανεύρεση και κοινωνία με τον Λόγο.
Πρόκειται για μυστική εμπειρία, υπαρξιακό βίωμα και γνήσια πνευματικότητα, πέρα από ιερά κείμενα και θρησκευτικούς κώδικες, για επιστροφή από την εξορία της α-γνωσίας και πέρασμα στην ελευθερία της αυτο-γνωσίας, για διάβαση από τον παλιό σε έναν καινούργιο χρόνο, αφορμή για νέκρωση του παλαιού μας εαυτού και ευκαιρία για ανά-σταση του νέου. Ένα ταξίδι αυτο-ανακάλυψης με την ελπίδα μιας λυτρωτικής αλλαγής. Έτσι, αποκαθαρμένος και αναγεννημένος ο άνθρωπος από την προσωπική του κατάβαση στον Άδη της ψυχής του και τη θριαμβευτική επανεμφάνιση του, στέκεται πλέον ως άλλος Υιός του Θεού.
