Πέτρα και νερό, βουνό και ποτάμι, μαγευτική, ατέλειωτη θέα και αναζωογονητική, λυτρωτική ηρεμία. Η φύση και ο άνθρωπος, οι κατάφυτες πλαγιές και τα λαξευμένα πέτρινα χωριά, οι διάσπαρτες εκκλησίες και τα τοξωτά γεφύρια. Και πάνω από όλα η τέχνη των Ηπειρωτών μαστόρων, εκείνων που άφησαν ανεξίτηλη τη σφραγίδα τους, δίνοντας μοναδικό χαρακτήρα και όνομα στα 27 χωριά που απαρτίζουν τα Μαστοροχώρια του δήμου Κόνιτσας, στο βορειότερο άκρο του νομού Ιωαννίνων.
Άγνωστα, αυθεντικά, ανέγγιχτα από τον τουρισμό, γραφικά πέτρινα στολίδια, γαντζωμένα στις πλαγιές του Σμόλικα και του Γράμμου, με κατοίκους που μετριούνται πολλές φορές στα δάχτυλα του ενός χεριού, που υπερασπίζονται τη γνήσια ομορφιά του τόπου τους παραμένοντας στα χωριά τους, για τα οποία μιλούν με περηφάνια όσο το ντόπιο τσίπουρο που σε κερνούν γεμίζει τα ποτήρια. Η πρόσβαση από την Κόνιτσα σε αυτά είναι εύκολη – όταν βέβαια δεν αγριεύει ο καιρός. Χτισμένα σε υψόμετρο από 500 ως 1.250 μέτρα και χωρισμένα από τον Σαραντάπορο, παραπόταμο του Αώου που ελίσσεται ανάμεσά τους, περνούν μεγάλο μέρος του χειμώνα σκεπασμένα από το χιόνι, που εντείνει και αναδεικνύει ακόμη περισσότερο την πέτρινη ομορφιά τους.
Στο τοπίο αυτή την εποχή κυριαρχούν οι ολόλευκες διαδοχικές βουνοκορφές, με τις απότομες πλαγιές με τα έλατα και τη μαύρη πεύκη, άλλοτε χιονισμένες άλλοτε γυμνές από τα δέντρα που ρίχνουν τα φύλλα τους. Ακόμη πιο εντυπωσιακή η άνοιξη, με τα πυκνά δάση και τα λιβάδια να ντύνουν τα πάντα γύρω καταπράσινα, τις αρκούδες να ξυπνούν από τη χειμερία νάρκη και τους χρυσαετούς να επιβλέπουν από ψηλά τα ζαρκάδια, τις αλεπούδες και τα αγριογούρουνα.
Οι φημισμένοι λιθοξόοι, οι μάστορες της πέτρας
Πέρα από τη μαγευτική φύση, αυτό που κάνει μοναδικά τα Μαστοροχώρια είναι η ξεχωριστή αρχιτεκτονική τους ταυτότητα – σε μερικά από αυτά βλέπεις μόνο πέτρα παντού – λαξευμένη από τους περίφημους μάστορες της περιοχής. Είναι εκείνοι που από τον 17ο και για τρεις αιώνες, οργανωμένοι σε ομάδες 10-20 ατόμων, τα λεγόμενα «μπουλούκια», στόλιζαν τα ορεινά ηπειρώτικα χωριά με όμορφα αρχοντικά, εκκλησίες και ξωκκλήσια, γεφύρια και βρύσες, μύλους και ελαιοτριβεία, πριν η φήμη και η τέχνη τους ταξιδέψει και εκτός Ελλάδος, ως την Αίγυπτο, την Περσία, τη Γαλλία και την Αμερική.
Μαζί με τους πρωτομάστορες, τους λιθοξόους, τους πελεκητές, τους χτίστες και τα μαστορόπουλα, ντόπιοι ζωγράφοι, αγιογράφοι και ξυλογλύπτες ολοκλήρωσαν την εικόνα οικισμών και χωριών με αξιοθαύμαστα έργα, που ο σημερινός επισκέπτης χαίρεται να ανακαλύπτει. Η εξάσκηση της τέχνης τους διακόπηκε απότομα με τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, περίοδο κατά την οποία οι χιονισμένες κορυφές του Γράμμου και τα ταπεινά Μαστοροχώρια υπήρξαν το σκηνικό των ηρωικών μαχών της Πίνδου.
Και δεν μπορεί κανείς αντικρύζοντας τα αγέρωχα βουνά, να μην αναλογιστεί εκτός από τους ένδοξους στρατιώτες μας και τις γενναίες γυναίκες της Πίνδου, που αγόγγυστα κουβαλούσαν πυρομαχικά, τρόφιμα και ιματισμό, στηρίζοντας την ηρωική αντίσταση του στρατού κατά το έπος του 1940. Πράγματι, εδώ κρύβεται η ιστορία της νεότερης Ελλάδας, όπως μας θυμίζουν τα μνημεία που τιμούν τους πεσόντες, δυστυχώς όχι μόνο των δύο Παγκοσμίων Πολέμων, αλλά και του σκληρού εμφυλίου που ακολούθησε την απελευθέρωση.
Βούρμπιανη
Ένα από τα μεγαλύτερα χωριά των Μαστοροχωρίων, τόπος καταγωγής σπουδαίων χτιστών και ξυλογλυπτών, αλλά και του ποιητή Τέλλου Άγρα, η Βούρμπιανη απέχει 26 χιλιόμετρα από την Κόνιτσα και είναι ένα χωριό απλωμένο, με κατηφορικά πέτρινα καλντερίμια που απλώνονται γύρω από τα επίσης πέτρινα σπίτια με τις κόκκινες, κεραμιδένιες στέγες. Θα κάνετε μια στάση στη μικροσκοπική πλατεία που σκεπάζει ένας μεγάλος πλάτανος, θα δροσιστείτε στις πέτρινες βρύσες και θα ανηφορίσετε για το ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου, όπου σώζεται μια εικόνα του Αγίου Γεωργίου του 1747, έργο Χιοναδίτη αγιογράφου.
Γοργοπόταμος, Ασημοχώρι, Χιονάδες
Ανηφορίζοντας από τη Βούρμπιανη, ο δρόμος μας οδηγεί πολύ κοντά στα ελληνοαλβανικά σύνορα, σε χωριουδάκια όμορφα και γραφικά, αλλά σχεδόν έρημα το χειμώνα. Ο Γοργοπόταμος, που παίρνει το όνομά του από τον παραπόταμο του Σαραντάπορου, όπως και το Ασημοχώρι είναι τα χωριά που γέννησαν τους ξακουστούς ξυλογλύπτες, τους επονομαζόμενους «ταλιαδούρους». Σκαλίζοντας καρυδιά κομμένη τουλάχιστον 5 χρόνια νωρίτερα, ρόμπολο και κυπαρισσόξυλο και δεχόμενοι στην πορεία του χρόνου επιδράσεις από τα ταξίδια τους σε Βαλκάνια και Μικρά Ασία, επιδόθηκαν στη διακόσμηση ναών, δημοσίων κτιρίων και αρχοντικών. Η καλλιτεχνική τους έκφραση έφτασε στο απόγειό της από τα μέσα του 18ου αιώνα και για 100 χρόνια, και εξαιρετικά δείγματά της σώζονται σε τέμπλα ναών της περιοχής, όπως αυτό της Παναγίας στο Γοργοπόταμο, έργο του Βασίλειου Σκαλιστή, του τελευταίου μεγάλου ξυλογλύπτη αυτού του τόπου.
Ρίξτε μια ματιά στο μαρμάρινο μνημείο των πεσόντων του χωριού και στην προτομή του λοχαγού Γεωργίου Παπαθεμιστοκλέους που χάθηκε ηρωικά στο Τεπελένι, πριν συνεχίσετε για τους Χιονάδες, ανεβαίνοντας στα 1.150 μέτρα στην πλαγιά του Γράμμου. Τα πρώτα χιόνια που συναντάμε στο δρόμο δίνουν μια πειστική εξήγηση για το όνομα του χωριού, ενώ ένα χαμηλό, πέτρινο μονότοξο γεφύρι στη θέση Παρασπόρι μας υποδέχεται λίγο πριν την είσοδο του χωριού. Αυτό ήταν το φημισμένο «χωριό των ζωγράφων», σπουδαίων λαϊκών αγιογράφων που εργάστηκαν σε ολόκληρη την Ήπειρο και πέρα από αυτή και των οποίων τις τοιχογραφίες θαυμάζουμε σήμερα σε αμέτρητες εκκλησίες.
Αυτοί και η ποιότητα της δουλειάς τους, που είναι πολύτιμη παρακαταθήκη της τοπικής παράδοσης, τιμώνται από το Μουσείο Χιοναδιτών Ζωγράφων και Αγιογράφων που λειτουργεί εδώ (κλειστό αυτή την εποχή). Κάποτε οι Χιονάδες είχαν πάνω από 300 κατοίκους. Πλέον, το χειμώνα είναι μόνο 2, ένα ζευγάρι κτηνοτρόφων που μας υποδέχθηκε με χαμόγελο και ξαπόστασε μαζί μας αγναντεύοντας τη συγκλονιστική θέα από τον περίβολο του Αγίου Αθανασίου.
Πληκάτι
Εκατό μέτρα ψηλότερα ο καιρός αγριεύει για τα καλά, το χιόνι είναι πυκνό και τα γραφικά καλντερίμια που ελίσσονται ανάμεσα στα πέτρινα σπίτια θέλουν αρκετή προσοχή. Βρισκόμαστε στο Πληκάτι, το χωριό των 30 κατοίκων και των 16 εκκλησιών, όπως πληροφορούμαστε στο ταπεινό καφενείο του, όπου ελληνικός καφές και τσίπουρο σερβίρονται δίπλα στη μεγάλη ξυλόσομπα. Εδώ, θα ευχαριστηθείτε να ακούτε ιστορίες από τους ντόπιους: για τα «στοιχειά του Γράμμου», την κορυφή Τσιούκα Πετς, τα δάση με τις οξιές, το δρυμό Σκοτάδι με τα μυρωμένα έλατα και πεύκα, τους τρεις νερόμυλους που λειτουργούσαν παλιά στο Πληκάτι και βέβαια για την αγαπημένη, θαυματουργή εικόνα της Παναγία, που βρέθηκε από βοσκούς μέσα στο δάσος.
Η εικόνα μεταφέρθηκε στην εκκλησία του Αγίου Αθανασίου, που θα συναντήσετε μπαίνοντας στο χωριό, όμως με τρόπο θαυματουργό κάθε βράδυ μετακινούνταν αλλού, υποδεικνύοντας στους κατοίκους του Πληκατίου τη θέση όπου έπρεπε να χτιστεί μια νέα εκκλησία. Είναι ο ναός της Κοιμήσεως Θεοτόκου, που ξαναχτίστηκε το 1950 με τη συνδρομή των χωρικών και του στρατού, αφού η οροφή του καταστράφηκε από οβίδα στον εμφύλιο. Ζητήστε να σας ανοίξουν την εκκλησία προκειμένου να δείτε τη θαυματουργή εικόνα της Οδηγήτριας, το υπέροχο σκαλιστό τέμπλο, τα ξυλόγλυπτα στασίδια και το μικρό θόλο της.
Αν σας γοητεύσει το παρθένο ορεινό τοπίο ή αποφασίσετε να επιστρέψετε με ήπιο καιρό την άνοιξη, αξίζει να μείνετε στο συγκρότημα παραδοσιακών καταλυμάτων «Το Αγριολούλουδο του Γράμμου», πάνω από το Πληκάτι, στα 1.350 μέτρα. Διατίθενται πέτρινα οικογενειακά διαμερίσματα, ενώ θα δοκιμάσετε σπιτική κουζίνα στο εστιατόριό τους και θα απολαύσετε πεζοπορίες, βόλτες με mountain bikes ή άλογα, οργανωμένες από τους ιδιοκτήτες του ξενοδοχείου που γνωρίζουν καλά την περιοχή.
Πυρσόγιαννη
Εναρμονισμένη πλήρως στο τοπίο γύρω της, με δάση από βελανιδιές και πεύκα να την περιβάλλουν, η Πυρσόγιαννη εντυπωσιάζει με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική και τα πέτρινα αρχοντόσπιτά της, κλιμακωτά χτισμένα στα 850 μέτρα σε μια πλαγιά του Γράμμου. Αναμφίβολα πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα Μαστοροχώρια, εξάλλου υπήρξε έδρα του δήμου Μαστοροχωρίων, όπως μαρτυρά και το κτίριο της κοινότητας που μας υποδέχεται στην είσοδο του χωριού. Απέναντί του, η κεντρική πέτρινη βρύση «Γκουμπές» προσφέρει αδιάκοπα τα δροσερά νερά της στους οδοιπόρους, ενώ από κει τα λιθόκτιστα δρομάκια οδηγούν στο ναό του Αγίου Γεωργίου.
Αξίζει η σύντομη ανηφόρα για μια επίσκεψη στην πανέμορφη πέτρινη εκκλησία με τα δίδυμα κωδωνοστάσια, τις μπλε λεπτομέρειες, τα δύο μνημεία στον περίβολό της και την ατελείωτη θέα σε όλο το χωριό και τις γύρω πλαγιές. Στην άλλη εκκλησία της Πυρσόγιαννης, τον Άγιο Νικόλαο, στεγάζεται εκκλησιαστικό μουσείο, ενώ σε φάση δημοπράτησης είναι το πολυαναμενόμενο Μουσείο Ηπειρωτών Μαστόρων. Μην παραλείψετε μια στάση στο καλοφροντισμένο καφενείο «Η Κόκα Καρυά». Στα ξυλόγλυπτα καναπεδάκια και τα μαρμάρινα τραπέζια που απλώνονται γύρω από τη σόμπα, πιθανόν να συναντήσετε κάποιους από τους 25 κατοίκους του χωριού, που πρόθυμα θα σας εξηγήσουν το παράξενο όνομα του καφενείου.
Καστάνιανη
Το χωριό των γεφυριών και των ξωκκλησιών είναι η γραφική Καστάνιανη, που δεν χορταίνεις να περιδιαβαίνεις και να εξερευνάς. Κύριο χαρακτηριστικό της Καστανιάς – όπως επίσης αποκαλείται – που πρωτοχτίστηκε το 1018 και αποτελείται από τρεις οικισμούς, είναι τα ψηλά πέτρινα αρχοντικά ύψους 13 περίπου μέτρων, τα εξαιρετικά στενά καλντερίμια και οι εξαίσιες, λίθινες τοιχοποιίες, που την κάνουν να μοιάζει με σωστό λαβύρινθο.
Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου αφήνει μια αίσθηση απόλυτης αρμονίας με το συμμετρικό της σχέδιο και εντυπωσιάζει με το ξυλόγλυπτο τέμπλο της, ενώ αξίζει να παρατηρήσετε και το διώροφο, επίσης πέτρινο σχολείο του 1894. Αγναντέψτε την Πυρσόγιαννη που διακρίνεται ξεκάθαρα απέναντι και ολοκληρώστε την επίσκεψή σας στην Καστάνιανη με έναν ξεχωριστό τρόπο: ακολουθώντας τα 17 ξωκκλήσια που την κυκλώνουν και διασχίζοντας τα 4 πέτρινα γεφύρια που απαντώνται μέσα και γύρω από αυτή.
Το μοναστήρι και το γεφύρι της Ζέρμας
Αξίζει να φτάσετε στο ανατολικότερο άκρο των Μαστοροχωρίων, στα ριζά του Γράμμου, για να επισκεφθείτε ένα μοναδικό θρησκευτικό μνημείο έξω από το χωριό της Πλαγιάς (παλιό χωριό Ζέρμα). Πρόκειται για το μοναστήρι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, που θεωρείται εφάμιλλο με εκείνο της Παναγιάς της Μολυβδοσκέπαστης, επίσης στα Μαστοροχώρια, και χρονολογείται στον 17ο αιώνα. Πράγματι, η πρώτη αποτύπωση της σφραγίδας του μοναστηριού εντοπίζεται το 1618, ενώ σύμφωνα με καταγραφές οι εξαιρετικές και καλοσυντηρημένες νωπογραφίες του έχουν φιλοτεχνηθεί από αγιογράφους του Λινοτοπίου Καστοριάς.
Το αξιοθαύμαστο σχέδιο της τρίκλιτης βασιλικής με τους τρεις τρούλους, που λειτούργησε και ως κρυφό σχολειό, υλοποιήθηκε από Πυρσογιαννίτες και Βουρμπιανίτες μάστορες, ενώ την κεντρική είσοδο του περιβόλου της κοσμούσαν σημαντικής καλλιτεχνικής αξίας λιθανάγλυφα που αφού κλάπηκαν από αρχαιοκάπηλους και ξαναβρέθηκαν, εκτίθενται πλέον στο Βυζαντινό Μουσείο. Προκειμένου να δείτε τις όμορφες αγιογραφίες που κοσμούν τους τοίχους του μοναστηριού, επικοινωνήστε με τον πρόεδρο της Πλαγιάς και ενοριακό επίτροπο, κύριο Ιωάννη Παπαδημητρίου, στο τηλέφωνο 6985 169828.
Συνδυάστε την επίσκεψή σας στο σημαντικό αυτό προσκύνημα, ένα από τα παλαιότερα της Ηπείρου, με το επιβλητικό γεφύρι της Ζέρμας (ή Καντσιώτικο όπως επίσης λέγεται), το μοναδικό που σώζεται στον κυρίως Σαραντάπορο. Κοιτώντας προσεκτικά μπορεί να διακρίνει κανείς την ανάγλυφη πλάκα με τη χρονολογία χτισίματος – 1747 – ενώ οι 3 άνισες καμάρες του που ακουμπούν σε βράχους, δημιουργούν ένα άκρως υποβλητικό σκηνικό.
Μοναστήρι, Μόλιστα και Γαναδιό
Κάποτε ενιαίος οικισμός και διαχρονικά εξαίσια δείγματα της τοπικής αρχιτεκτονικής, τα τρία αυτά χωριά βρίσκονται σε πολύ κοντινή απόσταση και προσφέρονται για αναζωογονητικούς περιπάτους και ποδηλασία στα δάση που τα περιβάλλουν. Το Μοναστήρι φημίζεται για το πανηγύρι του στις 6 Αυγούστου, ενώ αντίστοιχα στη Μόλιστα, πλήθος κόσμου και παραδοσιακούς οργανοπαίχτες συγκεντρώνει το πανηγύρι του Δεκαπενταύγουστου.
Τέλος, το κουκλίστικο Γαναδιό μοιάζει πραγματικά με ζωγραφιά, με σκηνικό ταινίας σε γκρίζους τόνους, χτισμένο ολόκληρο από πέτρα. Νερά κυλούν σε πέτρινα αυλάκια, γάτες σεργιανίζουν στα πέτρινα σοκάκια, τα καλοφτιαγμένα αρχοντικά εντυπωσιάζουν κι οι Άγιοι Ταξιάρχες υποδέχονται τους επισκέπτες στην είσοδο ήδη του χωριού. Περπατήστε το απ’ άκρη σ’ άκρη κι αφήστε την αυθεντική γοητεία του να επιβεβαιώσει ότι τα Μαστοροχώρια είναι το ωραιότερο μυστικό της Ηπείρου.
